BAŁKAŃSKA SERIA LITERACKA

Slajder_BSL_na strone www222_kolor

Projekt: BAŁKAŃSKA SERIA LITERACKA

W latach 2010-2013 Fundacja “Maximum”, dzięki wsparciu Unii Europejskiej, realizowała projekt “Bałkańska Seria Literacka” z programu EACEA “Culture”. Tłumaczenia literackie.

Logo Bałkańska Seria LiterackaZESPÓŁ PROJEKTU:
Projektodawca i Kierownik Projektu
: dr Dariusz Piotr Klimczak (PRINCE2)
Lider: Fundacja “Maximum”
Jan Kaja – grafika, obrazy
Agnieszka Żuchowska – tłumaczka
Anna Kaźmierczakówna – promocja
Piotr Magnat – redakcja
Studio “Max” – redakcja techniczna

Corinne Mimran – wsparcie unijne UE/EACEA
Mantas Budraitis – Project Manager UE/EACEA

Współpraca i promocja: Centrum Kultury Podgórza w Krakowie, Biblioteka Śródmiejska w Krakowie, Instytut Filologii Słowiańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego

Grantodawca: EACEA Education Audiovisual & Culture Executive Agency Culture Unit P.5
BOUR 4/19
Av. du Bourget 1, BE-1140 Brussels

O Projekcie: Współczesny czytelnik w „Bałkańskiej Serii Literackiej” odkryje świadectwo przemiany myśli, literackich inspiracji, eksperymentów narracyjnych, poetyckich, odniesienie do historii obszaru językowego byłej Jugosławii, w którym wciąż toczy się swoista wojna archaicznych form językowych z nowymi, nośnymi środkami wyrazu, fermentem artystycznym czy postmodernistycznym modelem literatury. Seria stanowi wielobarwny kalejdoskop nurtów i prądów współczesnej literatury bałkańskiej. Chociaż termin ten oznacza dosłownie literaturę południowo-słowiańską, to jednak obecna raz po raz w warstwie narracyjnej czy semantycznej pogoń za poszukiwaniem własnej tożsamości usprawiedliwia afirmację własnej kultury i korzeni (pisarze żyjący, prezentowani w Bałkańskiej Serii Literackiej zadeklarowali osobiście serbską, chorwacką, czarnogórską czy bośniacką – jak w przypadku Šejli Šehabović –  tożsamość twórczą i narodową). W ten sposób autorzy przekonują nas, iż zasadą wielokulturowości jest akceptacja starożytnej zasady: Varietas delectat!

POEZJA

Tucić 3DVujica Rešin Tucić (1941-2009), Struganie marzeń, tłum. A. Żuchowska, Wyd. Fundacja Instytut Wydawniczy „Maximum”, Kraków 2011, BAŁKAŃSKA SERIA LITERACKA, t. I. (ISBN 978-83-61714-52-1, format: A5, stron: 238)
_____________________________________

W ramach „Bałkańskiej Serii Literackiej” nakładem Fundacji Instytutu Wydawniczego „Maximum” ukazał się wybór wierszy jednego z najwybitniejszych przedstawicieli jugosłowiańskiej awangardy poetyckiej lat 70-tych XX wieku Vujicy Rešina Tucicia. Z jego nazwiskiem wiąże się szereg przedsięwzięć artystycznych spod znaku dadaizmu, futuryzmu i absurdu. Tutić inspirował się w swojej twórczości teoretycznymi pracami Waltera Benjamina, poezją Włodzimierza Majakowskiego i autorami awangardy. Opublikował siedem tomów poezji: Jaje u čeličnoj ljusci, 1970; San i kritika, 1977; Slovo je puklo, 1978; Prostak u noći, 1979; Reform grotesk, 1983; Sneg veje, ljubav je večna, 1990; Gnezdo paranoje, pesme, 2007. Ponadto, autor powieści (Strahote podzemlja, 1991), esejów (Hladno čelo, 1983) i prac krytycznych (Vreme fantoma, 2005). Opublikował również wybór poezji (Igrač u svim pravcima, 2001) oraz dzieła zebrane (Struganje mašte, 1991). Śmierć zastała go przy pracy nad antologią poetycką Kolektivni oblak. Pesme o postojanju, którą zdążył przygotować do publikacji.

Autor zasłynął specyficzną techniką pisania wierszy, tzw. wierszem wizualnym uprawianym w formie komiksu. Wielokrotnie stosowany w wierszach rym ma złączyć słowo, obraz i dźwięk w harmonijną całość, w język „zaumny”, pozarozumowy. Tucić odkrył ponadto poezję dyskursywną, charakteryzującą się paradoksami i sprzecznościami, skojarzeniami, swoistą prozaicznością, ale także przywołującą myśli i obrazy na zasadzie programowej ekonomii środków poetyckich, jak też ubóstwa duchowego i uczuciowego (np. wiersze Kurwicę przez kapturnicę; Nie bądź ćwok, naucz się cmok). Zabawa słowem, lapidarne ujęcie prozaicznych sytuacji życiowych i nierzadko sięganie do „bebechów życiowych” (Witkacy) każą poecie tworzyć wiersze z pogranicza codzienności i obsceny, jak w wierszu Poranek: Szczoteczka./Golarka./ Wyścig do WCe./Sporty wodne./Na finiszu mocz!). Wybór wierszy Struganie marzeń zawiera wiersze z tomów: Pamflety, Jajko w stalowej skorupce, Sen i krytyka, Gnojek pośród nocy, Reform-Grotesk.

STOJNIĆ 3DVladimir Stojnić, Czas się zakończył, tłum. A. Żuchowska, Kraków 2011, Wyd. Fundacja Instytut Wydawniczy „Maximum”, Kraków 2011, BAŁKAŃSKA SERIA LITERACKA, t. I. (ISBN 978-83-61714-56-9, format: A5, stron: 82)
_____________________________________

W ramach „Bałkańskiej Serii Literackiej” ukazała się tom wierszy serbskiego poety Vladimira Stojnića pt. Czas się zakończył. Już sam tytuł tomiku stawia Czytelnika twarzą w twarz z refleksją eschatologiczną o końcu czasów, co oznacza rów­nież koniec historii. Owa „zdarzeniowość czegoś, co zdarzyć się nie może” stanowi najszerszy horyzont paradoksu, który w świecie tekstualnym kształtuje zbiór wierszy Vladi­mira Stojnicia. Najgłębszy wątek tematyczny całego zbioru stanowi relacja czas–przestrzeń oraz wizja człowieka „postrzegającego ostateczność”. Ramy zbioru zarysowują dwie części Ściana północna i Ściana połu­dniowa, które swoją stylistyką i retoryką nawiązują do poetyki dyskursu, skrótu, metafory anihilacji świata i ciała, którego być może już nie ma („W pobliżu jednego z wymyślonych kątów/W czerwonej, ceramicznej filiżance dymi kawa./W tym dymie przepadło moje ciało” Pudełko). Poeta opisuje Koniec jako eksplozję w czystej teraźniejszości katastrofy.
W tomie nie brak też elementów telegraficznego dyskursu, swoistego obramowania (motyw punktu), przy czym postać po­ety (porte parole) objawia się jako kształt (nie)świadomej pa­mięci o przeżytej eksplozji.

Biljana Andonovska

Matović 3DPetar Matović, Walizki Jima Jarmusha, tłum. A Żuchowska, Wyd. Fundacja Instytut Wydawniczy „Maximum”, Kraków 2011, BAŁKAŃSKA SERIA LITERACKA, t. III. (ISBN 978-83-61714-60-6, format: A5, stron: 74)
_____________________________________

W ramach „Bałkańskiej Serii Literackiej” ukazała się tom wierszy serbskiego poety Petara Matovicia pt. Walizki Jima Jarmusha. Podmiot liryczny przekazuje doświadczenia zagubienia w dzisiejszym świecie pełnym nachalnych reklam, narkotyków, alkoholu i seksu. Rozterki oraz odwieczne pytania o sens egzystencji zakotwicza poeta w serbskiej rzeczywistości. Tutaj także dotarły masowe produkty made in China, (pseudo)kultura masowa, zagrożenia współczesnej cywilizacji i choroby (depresja, astma, alergia), a „mężczyznom wyrastają piersi” (Zaczęło się pylenie). Nierzadko porte parole autora przybiera kostium kobiecy, jak w tytułowym wierszu („Widzę siebie jako podróżniczkę z czerwonymi walizkami w czarno-białym filmie”). Występują również typowo mizoginistyczne tezy (w rodzaju: „dopóki nie stracą niewinności, kobiety są doprawdy genialnymi stworzeniami” j.w.), ale także pełen uczuciowości i metafor obrazy miłości, przyrody, podróży. Właśnie ten ostatni motyw podróży, wizji człowieka homo viator, spaja tom (O Ahaswerze. Żydzie Wiecznym Tułaczu) w wielobarwny kalejdoskop refleksji z elementami współczesnej techniki, gdzie na równych prawach funkcjonują modemy, Internet, trojany, diody, wentylatory, współczesne filmy, reklamy, jak też hostia, zrabowany księżyc czy miłość (List). W wierszu Archipelag Internet poeta obawia się „nieważkiej wiadomości: resetu”, zaś w wierszach Śmietnisko Europy, pyta explicite: A czy jest jakieś rozwiązanie oprócz miłości, oficjalnego śmietniska Europy do Bałkanów”, stwierdzając wręcz w innym miejscu „tutaj nic się nie dzieje” (Wirus: Serbia).                                                                                         

PROZA

Popović 3DMilisav Popović, Zapomniana góra. Mityczne istoty dawnych Bałkanów, tłum. A. Żuchowska, Wyd. Fundacja Instytut Wydawniczy „Maximum”, Kraków 2011, BAŁKAŃSKA SERIA LITERACKA, t. IV. (ISBN 978-83-61714-64-4, format: A5, stron: 284)
____________________________________

W ramach „Bałkańskiej Serii Literackiej” ukazała się powieść Milisava Popovicia Zapomniana Góra. Mityczne istoty dawnych Bałkanów, która w ciągu zaledwie dwóch miesięcy 2008 roku stała się prawdziwym bestsellerem w Czarnogórze i Serbii. Autor Otrzymał nagrodę „Lira Orfeusza” podczas manifestacji literackich pod egidą Akademii Kultury Europejskiej (Sofia, Krumovo). W lutym 2009 r. Zapomniana Góra… zdobyła nagrodę dla najlepszej książki czarnogórskiej w ramach ogólnokrajowego konkursu „NAJ AKCIJA”. Na początku 2010 roku Popović otrzymał nagrodę państwową dla najlepszego autora w kraju „Wild Beauty Award”, którą odebrał z rąk urzędującego prezydenta Czarnogóry – Filipa Vujanovicia. Milisav Popović jest również autorem popularnych w swojej ojczyźnie esejów etnograficznych o Czarnogórze, publikowanych w kolumnie Kęs dla duszy (oryg. Zalogaj za dušu) w gazecie codziennej „Dan” oraz licznych tekstów podróżniczych i etnograficznych (50 places of life time) w specjalnym wydaniu „National Geographic Traveller” (październik 2009).

Krótkie opowiadania Popovicia obfitują w szczegóły dotyczące różnych stworów z mitologii bałkańskiej. Oprócz tradycyjnych wilkołaków, wampirów, występują takie oryginalne stwory, jak: Glizwitowie, Trokloki, Zasoleniec, Morena, Zagrywilk, Kałdun, Kolczykarze, i wielki bożek prasłowiański Swaróg. Mitologia Popovicia nawiązuje do tradycyjnych legend i podań bałkańskich, nierzadko też wykorzystuje motywy obecne w czarnogórskiej obyczajowości, jak „prawo zemsty”, wołoska magia itd. Z książki Popovicia możemy się również dowiedzieć, dlaczego Siedmioręki, posiadający moc odmieniania ludzkiego losu, zamienił księcia w królika, skąd się biorą upiory i demony, oraz że dusza ludzka jest najsilniejszym źródłem mocy. Całość zakotwiczona w magii i ludowości przekazuje barwny obraz tradycji i kulturowego dziedzictwa Bałkanów, nie wolnego jednak od przemocy, zemsty, ciemnych stron mocy.

Żivanović 3DMiloš Živanović, Kubernetes. Opowieści o pilocie, tłum. A. Żuchowska, Wyd. Fundacja Instytut Wydawniczy „Maximum”, Kraków 2011, BAŁKAŃSKA SERIA LITERACKA, t. V. (ISBN 978-83-61714-68-2, format: A5, stron: 158)
_____________________________________

W ramach „Bałkańskiej Serii Literackiej” ukazała się książka serbskiego pisarza Miloša Živanovicia pt. Kubernetes. Opowieści o pilocie. Opowieści o pilocie Živanovicia, według określenia Clifforda Geertza, stanowią przykład gatunku zmąconego, w którym na równi funkcjonuje pastisz, intertekstualność, jak też gra z tradycją literacką. Pojawiają się więc odwołania do prekursora Witolda Gombrowicza, Paula Austera, czy muzyków Franka Zappy, Bobby Marlley’a. Živanović wchłania schematy rodem z innych odmian i rodzajów prozy, a nawet kreskówek i filmów science-fiction oraz komiksów (Arlekin z wielką głową), co przekłada się na różnorodność tej prozy. Motywem spajającym są odwołania do kultury masowej oraz kultowych filmów czy przebojów muzycznych. Autor zastrzega jednak, że powinno się mieć na względzie słowa Dona DeLillo: „Kultura popularna mści się na tych, którzy traktują ją zbyt poważnie” oraz pewną, wcale nie naiwną, analogię: to, co w administracji państwowej czy sądowniczej jest korupcją, to w domenie kultury popularnej jest zdradą. Innymi słowy, opowieści o pilocie diagnozują kondycję kultury masowej, która oferując cyberprzestrzeń i świat wirtualny (tytułowy kubernetes – to z gr. „pilot, sternik”, etymon prefiksu „cyber”), być może prowadzi swoich twórców, bohaterów i odbiorców w ślepy zaułek i pustkę „cudownej fali, która połykała i oszukiwała świat” (Reality pilot).

Raos 3DPredrag Raos, Mayerling, tłum. A. Żuchowska, Wyd. Fundacja Instytut Wydawniczy „Maximum”, Kraków 2011, BAŁKAŃSKA SERIA LITERACKA, t. VI. (ISBN 978-83-61714-72-9, format: A5, stron: 120)
__________________________________

W ramach „Bałkańskiej Serii Literackiej” ukazała się powieść chorwackiego pisarza science-fiction Predraga Raosa pt. Mayerling. Fabuła powieści oparta jest na genetycznym eksperymencie, w wyniku którego na świecie pojawia się klon, ni kobieta, ni mężczyzna, szukająca/y swojego prawdziwego ojca. Pisarz w sugestywny sposób pokazuje, do czego może doprowadzić manipulacja genetyczna i klonowanie, w oryginalny sposób reinterpretując starożytny mit o Edypie i Elektrze. W konsekwencji niedoszły „ojciec-genetyk” porzuca swój „naukowy” eksperyment i zaczyna romansować ze swoim zgłodniałym uczucia i miłości klonem „córką”. Do czego może doprowadzić taka „gra”, owe „niebezpieczne związki” przekonuje ostatnia scena powieści…

Halilović 3DEnes Halilović, Zjawiska kapilarne, tłum. A. Żuchowska, Wyd. Fundacja Instytut Wydawniczy „Maximum”, Kraków 2011, BAŁKAŃSKA SERIA LITERACKA, t. VII. (ISBN 978-83-61714-76-7, format: A5, stron: 120)
_____________________________________

Krótkie opowiadania-przypowieści obfitują w szczegóły, nie stronią od, typowej dla paraboli, pozornej konkretyzacji, co sprawia niezwykle wiarygodne wrażenie opowieści „z życia wziętej”, być może nawet narracji ustnej, ludowej opowiastki przekazywanej z ust do ust, która zatraciła pierwotne realia, obrosła za to z czasem w bardziej atrakcyjne dla toku fabularnego detale. To celowe oderwanie od współczesności na rzecz „kostiumu orientalnego” sprawia, że opowiadania zawarte w Zjawiskach kapilarnych nie tylko czyta się z zaciekawieniem, wręcz z zapartym tchem, ale decyduje również o ich najważniejszej wartości – uniwersalności oraz ponadczasowości refleksji. Jak zaznaczył serbski wydawca: „Haliloviciowi udało się zestawić zderzenie dwóch całkowicie różnych sposobów egzystencji: orientalnego miasteczka i globalnej wioski. Stare wartości rodzinne, surowa moralność i tradycyjne pojmowanie honoru doznały uszczerbku wskutek gastarbajterskiego stylu życia, cudzołóstwa i kar więzienia. W sposób mistrzowski walkę starego i nowego świata – tego, który wierzy we wszechmocną potęgę losu i tego, który uważa, że własny los należy brać w swoje ręce – nakreślił jeden z najlepszych młodych prozaików z Bałkanów. Zbiór opowiadań Zjawiska kapilarne jest autentycznym świadectwem o chwili, w której odchodzą w niepamięć »stare dni« i nadchodzą nigdy dostatecznie dobre »nowe czasy«”. Jakby komentując te smutne wnioski autor wyznaje, iż na Bałkanach wydarzyło się tyle zła, iż dzisiaj sprawy, które w innej sytuacji zostałyby uznane za normalne, tam należy uznawać za wielkie. Pamiętamy, że podobne, postapokaliptyczne wnioski wysnuto po zakończeniu II wojny światowej, pytając, czy możliwa jest w ogóle poezja i filozofia „po Aushwitz” (T.W. Adorno). Tymczasem na Bałkanach współcześni poeci zastanawiają się, czy możliwa jest poezja po Srebrenicy…Co ważne, narrator zawsze sytuuje się jedynie w roli pasywnego obserwatora, który przekazuje historie z należnym dystansem. Natomiast wydarzenia, w których czytelnik mógłby się doszukiwać okruchów wydarzeń współczesnych (jak np. wojna na Bałkanach), stanowią jedynie pretekst do głębszej refleksji o prawach naturalnych i uniwersalnych prawdach.                  

Agnieszka Żuchowska

Obrenović_Ilić 3DŽeljko Obrenović, Aleksandar Ilić, Serbski psycho, tłum. Agnieszka Żuchowska, Wyd. Fundacja Instytut Wydawniczy „Maximum”, Kraków 2011, BAŁKAŃSKA SERIA LITERACKA, t. VIII. (ISBN 978-83-61714-80-4, format: A5, stron: 196)
_____________________________________

W ramach „Bałkańskiej Serii Literackiej” ukazała się powieść pt. Serbski psycho młodych serbskich pisarzy Željko Obrenovicia, Aleksandara Ilicia. Nazwana „najbrutalniejszą serbską powieścią trzeciego tysiąclecia” książka Obrenovicia i Ilicia przynosi smutną diagnozę współczesnej pop-kultury masowej i subkultury młodzieżowej i blokerskiej. Jak pisał wydawca Dariusz Piotr Klimczak: „Jest to swoista »ignacjańska« (w wersji pop) medytacja nad piekłem – piekłem duszy współczesnego blokersa z głupkowatym bezczelnym uśmieszkiem, bejsbolówką na »czerepie rubasznym« kryjącą zlasowany od ćpania i chlania mózg”. Wychowany na pornografii, filmach grozy, Internecie, rocku, „maryśce”, alkoholu i prochach główny bohater doświadcza relacji z kobietą, która wciąż jawi się jako ostoja uczucia i miłości. Niestety, agresja, zdewiowana psychika, siła patologicznego środowiska jest tak wielka, że w wyzutym z wszelkich wartości mózgu bohatera roją się najbardziej skrajne reakcje i emocje, które wciela w czyn. Całość okraszona niecenzuralnymi epitetami, scenami seksu z darkroomu, zbrodni, gwałtu i przemocy sprawia, iż czyta się tę książkę ze wstrętem, ale także zaciekawieniem przeobrażającym się w zasadnicze pytanie: do czego jeszcze może doprowadzić chaos aksjologiczny współczesnego świata?
Autorzy przekonują, iż współczesna pop-kultura masowa, rock gotycki, rap, techno, filmy dla dorosłych etc.etc. powinne trafić na oddział psychiatryczny, gdyż swoim oddziaływaniem zatruwa młode umysły. Powieść jest lustrem, w którym przegląda się chora rzeczywistość świata odartego z imponderabiliów i wartości, w którym rządzi zasada „róbta, co chceta”, a zarazem jest ostrzeżeniem przed „psycholami”, których (bez względu na konotacje narodowe, bowiem tytułowy Serbski psycho równie dobrze może być Polskim psycho) będzie pełno, jeśli nie ocali się jedynego dobra ludzkości (jak przekonywał José Ortega y Gasset) – osobowości, a więc zdrowej psychiki.

Sehabović 3D Šejla Šehabović, Car Trojan ma kozie uszy, tłum. A. Żuchowska, Wyd. Fundacja Instytut Wydawniczy „Maximum”, Kraków 2011, BAŁKAŃSKA SERIA LITERACKA, t. IX. (ISBN 978-83-61714-84-2, format: A5, stron: 108)
_____________________________________

W ramach „Bałkańskiej Serii Literackiej” ukazała się książka pt. Car Trojan ma kozie uszy bośniackiej pisarki Šejli Šehabović. Powieść z elementami autobiograficznym napisana w formie pamiętnika, krótkich opowiadań i narracji bezpośredniej przywodzi na myśl nieregularną, zaskakującą budowę Baśni z tysiąca i jednej nocy. Subtelna proza kobieca przedstawia świat dziecka, i w toku akcji świat nastolatki, skonfrontowany z brutalnością wojny bałkańskiej (Świecznik; 7:25).  Pozostawia gorzki morał, że nawet w baśniach nie wszystko jest takie „baśniowe”, a śmierć innych ludzi staje się także naszym udziałem (Koniec świata). Nagroda to opowiadanie zawierające historię odkrycia Alfreda Nobla oraz fundacji słynnej nagrody z lekkim motywem bośniackim… Opowiadanie tytułowe (Cesarz Trojan ma kozie uszy) nawiązuje tytułem do prasłowiańskiej mitologii i stanowi rozważania na temat natury ludzkiej, męskiej i kobiecej, a także możliwych (i niemożliwych) relacji międzyludzkich.

W Grysiku znajdziemy twierdzenie, że zawsze dobrze jest mieć przy sobie kogoś, kto stąpa mocno po ziemi „inaczej całkowicie utonęlibyśmy w poezji”. Przypadek X nawiązując do znanego thrillera (Z archiwum X), przedstawia główną bohaterkę na odludziu oglądającą odcinek rzeczonego serialu, zmagającą się z ciemnością, deszczem i nawałnicą, brakiem prądu, własnymi obawami, a może też i rzeczywistymi zjawiskami niewyjaśnionymi… Kolczyki to tylko pretekst, aby snuć wspomnienia z dzieciństwa i młodości, naznaczonej piętnem wojny, i walką o normalną, beztroską egzystencję. Opowiadanie Czyż nie piękne są rynki Mostaru traktuje o podróży sentymentalnej do miasta lat dziecinnych. Okazuje się, że dom rodzinny po wojnie trafił w inne ręce, a starzy znajomi wyjechali. Czy jednak dawne niespełnione uczucie zbladło i nie wytrzymało próby czasu?

Tekst pokazuje nam, jak wiele może być nieoczekiwanych interpretacji klasyki literatury, i że nie wszystko, co brzmi z pozoru bezsensownie czy nie na temat, pozbawione jest wewnętrznej mądrości… Opowiadanie Znaki to refleksja na temat umiejętności odczytywania znaków, nie tylko tych drogowych…

Miejsce wspólne (gr. topoi koinoi) w tak oderwanych od siebie historiach stanowi osobliwe przekonanie, że wszystko, co się wydarzy na ziemi, prędzej czy później, wyjdzie na jaw, niezależnie od tego, czy jest to rzecz wstydliwa czy nie, niekoniecznie też musi to dotyczyć cesarza, władcy, lecz każdego człowieka.

Dla pokolenia, które zna wojnę jedynie z literatury, lekcji historii, zestawienie wojny i dbałości o wygląd w opowiadaniach Šehabović jest niepojęte. Można do tego stopnia oswoić się z sytuacją permanentnego zagrożenia życia, aby jednocześnie móc myśleć o makijażu; nawet, jeżeli jest się młodą, dorastającą dziewczyną, która chce się podobać w chwili, gdy z nieba spadają bomby. Trzeba żyć hic et nunc, ponieważ, być może, jutrzejszego dnia – już nie będzie.

 

Zapraszamy do lektury!